کاروانسرای غیب اله در موقعیت جغرافیایی طول شرقی 36/42 17 27 و عرض جغرافیایی 36/27 28 054 و ارتفاع 419 متری از سطح دریا قرار گرفته است.
تاریخچه و وجه تسمیه اثر
از مهم‌ترین یادگارهای گران‌قدر معماری ایران کاروانسراها است که پیدایی و موجودیت آن‌ها در سرزمین پهناور ایران، از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به‌تدریج توسعه و تکامل یافته است. به عقیده محققین ایجاد و توسعه کاروانسرا از لحاظ ساخت‌وساز و معماری در ایران از مهم‌ترین دستاوردهای معماری ایران به‌ویژه در دوره ایران اسلامی است.
می‌توان گفت بنیاد کاروانسراها در دوره ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل بوده و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگی‌های متفاوت در شهرها، جاده‌های کوهستانی و حاشیه کویر و کرانه خلیج‌فارس احداث شده است. نام کاروانسرا ترکیبی است از کاروان «کاروان» به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می‌کنند و «سرای» به معنی خانه و مکان. هر دو کلمه کاروانسرای مأخوذ از پهلوی ساسانی است.
منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیان‌گذاران احداث کاروانسراها هخامنشیان بوده‌اند. هرودت مورخ یونانی، در کتاب پنجم خود از منزلگاه‌هایی گفتگو می‌کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. این مورخ از 111 بنای شبیه کاروانسرا «چاپارخانه» نام می‌برد که در طول حدود 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه‌ماهه آن را طی می‌کردند. اما در دوره اشکانی، همانند عهد هخامنشی، توسعه راه‌ها و ایجاد ایستگاه‌های بین راه و حمایت کاروانیان اهمیت فوق‌العاده‌ای یافت و در مسیر اغلب جاده‌ها، به‌ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان‌هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. متأسفانه از نحوه معماری کاروانسراها در این دوره نظریهٔ متفاوت وجود دارد زیرا هیچ‌گونه مستنداتی در مورد معماری آن در این دوره یافت نشده است. اما با توجه به معماری شاخص در این دوره و ایجاد دژها و شهرهای عظیم اشکانی می‌توان احتمال داد که کاروانسراها به‌صورت مربع یا مستطیل و با مصالحی همچون خشت و آجر بنا می‌شده است.
در معماری و توسعهٔ کاروانسراهای پیش از اسلام، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده، ایجاد راه‌ها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و درنتیجه کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده‌ها و گذرگاه‌های اصلی بنا شد که می‌توان به کاروانسراهای دیر گچین در جاده تهران ـ قم، رباط انوشیروان بین جاده سمنان ـ دامغان در مسیر جاده ابریشم و دروازه گچ و کنار سیاه در استان فارس نام برد. در این دوره نقشه‌های کاروانسراها عموماً 4 ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموماً لاشه‌سنگ، آهک؛ خاک و گچ بوده است. در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل‌گیری، توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها ازنظر نقشه به وجود آمد. سلسله‌های اوایل اسلام ایران مانند آل‌بویه، سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام‌المنفعه چون کاروانسرا و آب‌انبارها اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌دادند. اما قرن پنجم را می‌توان عصر شکوفایی هنرهای معماری دانست. ایجاد راه‌های تجارتی متعدد و همچنین تأمین امنیت جاده‌ها باعث روزافزونی تجارت و اقتصاد شد و درنتیجه در مسیر جاده‌ها و داخل شهرها برای آسایش کاروانیان کاروانسراهای متعدد بنیان شد. در این دوران شیوه و سبک معماری در احداث بناهایی همچون مساجد، مدارس و کاروانسراها تقریباً همانند بودند و نقشه این بناها به‌صورت 2 و 4 ایوانی رواج یافت. متأسفانه آغاز قرن هفتم ه. ق مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود. در این دوره فعالیت معماری همانند فعالیت‌های ساختمانی دیگر دستخوش رکود گردید که بعدها در دوره ایلخانیان و تیموریان این رکود شکسته شد و با امنیت راه‌ها و جاده‌ها ایجاد کاروانسراها از نوع با معماری‌های خاص و تزئینات کاشی‌کاری رونق گرفت.
بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراها را می‌توان متعلق به دوره صفوی نسبت داد. زیرا رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای متعدد و زیادی در این‌گونه جاده‌ها ساخته شود. تاورنیه، سیاح فرانسوی که چندین بار طی سال‌های 1632 ـ 1668 م. به ایران سفر کرده اطلاعات جالبی درباره کاروانسراها به‌ویژه کاروانسراهایی که در آن‌ها اقامت کرده می‌دهد. او در سفرنامه خود از تبریز به اصفهان می‌نویسد «معمولاً از تبریز تا اصفهان 24 روز طول می‌کشد روز اول از کوه‌های صعب‌العبور گذشتیم تا به کاروانسرای باشکوهی که توسط شاه صفی ساخته شده و از بهترین کاروانسراهای ایران است رسیدیم.» همچنین او به هنگام مقایسه کاروانسراهای ایران و ترکیه می‌نویسد: «کاروانسراهای ایران زیباترین و ازنظر زندگی به‌مراتب راحت‌تر از کاروانسراهای عثمانی است.» در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها به عمل آمد، به این ترتیب که علاوه بر نقشه 4 ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه‌های مدور، هشت‌ضلعی، چندضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و ... با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل شناخته شد.
در دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه در ساخت کاروانسراها تغییرات چندانی به عمل نیامد و ایجاد آن، به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. ازنظر طرح و نقشه، کاروانسراهای دوره یادشده عموماً از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز، برخلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بود، بیشتر از خشت استفاده شده است. همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد. به این ترتیب، 25 قرن از بنیاد کاروانسراهای ایران می‌گذرد. اعتقاد محققین ازجمله «پوپ» براین است که بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید. بسیاری از کاروانسراهای مسیر جاده‌ها، روستاها و شهرها تا قرن حاضر مورد استفاده سازمان‌های گوناگون چون ژاندارمری سابق «نیـــروی انتظامی» و آموزش و پرورش بوده است. (کیانی و کلایس: 1373)
ویرانه‌ها و بقایای تعداد بیشتری از آن‌ها هم در کنار شاهراه‌های قدیمی (همانند کاروانسرای غیب اله بستک)، مکان‌های دورافتاده، معابر کوهستانی و حاشیه راه‌های کویری دیده می‌شود؛ در حالی که آن روزگاران کاروانسراها مسکن و مأوای آرام‌بخشی برای کاروان و کاروانیان شمرده می‌شدند. از طرف دیگر کاروانسراهای درون‌شهری به‌صورت سراهای تجاری همچنان به فعالیت اقتصادی و حیات خود ادامه می‌دهند.
همانند دیگر کاروانسراهای مسیر بندرلنگه ـ بستک ـ لار، بنای کاروانسرای غیب اله بستک را نیز باید به‌احتمال فراوان (بر اساس موارد ذکرشده) مربوط به دوره صفوی، زندیه و اوایل قاجاریه دانست. این زمان دوره اوج رونق تجارت بندرعباس و بندرلنگه است و منطقه کهورستان در مسیر این تجارت قرار دارد. (جمیل موحد: 1384)
وجه تسمیه بنا با توجه به انتساب سازنده آن غیب اله نامیده شده است.
موقعیت فعلی اثر
این بنا در فاصله 45 کیلومتری جنوب غربی بستک واقع شده است. این بنا از شمال به امتداد کوه‌های گاوبست، از جنوب به روستای گوده گز، از شرق به 8 کیلومتری روستای فتویه و از غرب به 4 کیلومتری سه‌راهی کهورستان ـ بستک ـ لار قرار دارد. کاروانسرای غیب اله با فاصله 200 متری از جاده لار ـ بستک، و در زمین‌های لم‌یزرع واقع شده است.
مشخصات اثر
کاروانسرای غیب اله بنایی است ساخته شده با دو ضلع به شکل L لاتین با طول و عرض، ضلع بزرگ (نمای جنوبی) 720 ×3000 سانتی‌متر و ضلع کوچک‌تر (نمای غربی) 430 × 2485 سانتی‌متر است. بنا دارای یک ورودی با دو سکوی نشیمن است که دارای ابعادی به‌اندازه 125 × 300 سانتی‌متر است که با طاق جناقی تزیین شده است. ارتفاع کلی بنا 390 سانتی‌متر (بدون انتساب گنبد اصلی) است. کاروانسرای فوق دارای 7 اتاق است که اکثر این اتاق‌ها به‌وسیله درب‌های تودرتو با هم در ارتباط می‌باشند. تنها اتاقی که درب آن از حیاط راه دارد و به‌عنوان اتاق خصوصی به کار می‌رفته، اتاق شماره 7 است. این اتاق بزرگ‌ترین اتاق کاروانسرا به‌حساب می‌آید و دارای ابعادی به‌اندازه 290 × 1695 سانتی‌متر است. همان‌گونه که گفته شد این اتاق به‌وسیله دو درب به ابعاد 170 × 235 سانتی‌متر و به‌صورت قرینه در ابتدا و انتهای اتاق مذکور واقع شده و به‌وسیله طاق جناقی مزین است. اتاق مذکور دارای 3 پنجره است که به فضای حیاط کاروانسرا دید دارد و به حالت طاق جناقی است. کاروانسرا دارای 4 گنبد است که هر یک از گنبدها نمایی خاص را ایجاد نموده که بزرگ‌ترین گنبد این بنا در نمای جنوبی است و ابعاد آن 390 × 450 سانتی‌متر است. در این کاروانسرا دو گنبد به‌صورت قرینه وجود دارد که قطر هر کدام 200 سانتی‌متر و ضلع جنوبی واقع شده است. متأسفانه تنها گنبد زیبای این کاروانسرا که به‌وسیله مقرنس تزیین گردیده و تنها قسمتی از آن باقی مانده تخریب شده است. قطر این گنبد که در ضلع جنوب غربی ساخته شده بود دارای ابعادی به‌اندازه 290 × 410 سانتی‌متر است. تنها پنجره‌هایی که در این بنا دید به بیرون دارد در ضلع جنوبی که ابعاد آن‌ها به‌صورت یکسان 45 × 100 سانتی‌متر است.
زمین کاروانسرا به‌صورت مربع است که ابعاد هر کدام از اضلاع آن 30 متر است که بنای اصلی (همان‌گونه که ذکر شد) به‌صورت L و مابقی آن دارای دیواره‌ای سنگی است که در ضلع شمالی و شرقی نمایان است. در این دیواره آثار سنگ‌چینی وجود دارد که احتمالاً دیواره بنا بوده اما اطراف آن هیچ‌گونه اثری از ریزش دیواره دیده نشده است. لازم به ذکر است تنها طاقچه موجود در این کاروانسرا در ضلع جنوب شرقی و در درون اتاق شماره 1 واقع شده که ابعاد آن 30 × 50 سانتی‌متر است.
بنا در کل بسیار ساده و با تزئینات جزئی ساخته شده است. مصالح به‌کاررفته در بنا سنگ و ساروج با روکش دیواره‌های ساروجی تزیین است. سنگ‌های بزرگ در بخش پی دیوارها به کار برده شده است و سنگ‌های کوچک‌تر برای طاق سرتاسری سقف بنا استفاده شده است. در برخی از قسمت‌ها به نظر می‌رسد سنگ‌چینی اریب صورت گرفته که این در برخی از قسمت‌های تخریب شده بنا نمایان است.
در غرب کاروانسرای غیب اله گورستانی واقع است که حدود 15 قبر در آن وجود دارد احتمالاً این گورستان دارای قبور بیشتری بوده که به دلیل بارش باران‌های رگبار همراه با سیلاب‌های فصلی بخشی از گورستان از بین رفته است. اکثر گورهای باقی مانده از نوع قبور سنگ‌چین با قلوه‌سنگ‌های بزرگ سنگچین‌ها به‌صورت بیضوی است.
ویژگی اثر
شکل خاص کاروانسرا L نمایانگر نمونه‌ای خاص از کاروانسراهای منطقه بستک است که در مناطق دیگر مشابه آن گزارش نشده است و این بنا به همراه کاروانسرای تابستانی و زمستانی هرنگ بستک تنها بناهای کاروانسرایی در منطقه بستک به شمار می‌روند که با توجه به تغییرات فصول در سال، ساخته شده است.
کاروانسرای غیب اله بستک با توجه به اینکه از سازه و معماری ساده برخوردار است و برگرفته از معماری بومی و کهن این سرزمین و مانند بیشتر بناهای نواحی گرم و مرطوب است.
منابع و مآخذ
سلامی بستکی، احمد. بستک در گذر تاریخ، جلد 2، چاپ اول، انتشارات زیتون، تهران، سال 1372.
عباسی، مصطفی. بستک و جهانگیریه، چاپ اول، انتشارات جهان معاصر، تهران، سال 1372.
کیانی، محمد یوسف و کلایس، ولفرام. کاروانسراهای ایران (فارسی و انگلیسی)، چاپ اول، انتشارات میراث فرهنگی کشور، تهران، سال 1373.
موحد، جمیل. بستک و خلیج‌فارس، انتشارات بال کبوتران، تهران، سال 1384
گزارش از بهروز وحدت
انتهای پیام/
